ΔΙΑΖΥΓΙΟ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙ

 

 

Το διαζύγιο αποτελεί μία αρκετά επίπονη διαδικασία για ένα ζευγάρι επιφέροντας πολλές δυσκολίες σε όλο το οικογενειακό περιβάλλον με ιδιαίτερο ψυχικό αντίκτυπο στο παιδί. Οι γονείς πολύ πριν φτάσουν στην απόφαση ενός διαζυγίου, έχουν διανύσει μία μεγάλη συνήθως περίοδο, όπου βιώνεται ο επικείμενος χωρισμός είτε μεγαλόφωνα μέσα από εντάσεις και συγκρούσεις που καταλήγουν σε λεκτική υποτίμηση, είτε πιο σιωπηλά μέσα από την συναισθηματική απόσταση του ζευγαριού αποκτώντας μία συμβιωτικού τύπου σχέση. Είναι βέβαιο πως το παιδί διαθέτει τις ‘ψυχικές κεραίες’ να αντιλαμβάνεται τι συμβαίνει ανάμεσα στους γονείς, είτε συνειδητά, είτε ασυνείδητα και να οδηγείται στις δικές του ερμηνείες, συχνά ενοχοποιώντας τον εαυτό του. Σε αυτή την περίοδο, το παιδί αντιλαμβάνεται πως κάτι διαφορετικό συμβαίνει με τους γονείς του, με αποτέλεσμα να οδηγείται σε συναισθήματα θλίψης, θυμού, ενοχής, άγχους, ανησυχίας και συναισθηματικής ανασφάλειας. Το κάθε παιδί εκφράζει με διαφορετικό τρόπο τέτοιου είδους συναισθήματα. Το διαζύγιο είναι αυτό που θα επιβεβαιώσει στο παιδί, σε ένα πιο συνειδητό επίπεδο, την κακή σχέση των γονιών του και θα δώσει ερμηνεία στο υπαρκτό τραύμα. Είναι πολύ σημαντικό να σημειωθεί πως όταν δύο γονείς αρχίζουν να γίνονται εχθροί και όχι σύμμαχοι κατά τον έγγαμο βίο, είναι πολύ πιο ώριμο να οδηγηθούν σε διαζύγιο, παρά να διαιωνίζουν μία λανθασμένη αναπαράσταση γονεικού δεσμού στο παιδί τους, εθελοτυφλώντας ότι αυτό δεν θα επηρεάσει συναισθηματικά το ίδιο το παιδί. Τα παιδιά έχουν την τάση να αντιλαμβάνονται πολλά περισσότερα από όσα εμείς νομίζουμε και οφείλουμε να είμαστε ειλικρινείς απέναντι τους στο τι συμβαίνει. Το διαζύγιο αποτελεί μία τραυματική εμπειρία για το κάθε παιδί, αλλά ακόμα πιο τραυματικό αποτελούν οι συνεχείς συγκρούσεις δύο γονέων μέσα στο σπίτι με κύριο θεατή το παιδί.

 

Πολλές φορές οι γονείς, επηρεασμένοι από όλο αυτό που συμβαίνει στην συζυγική σχέση, μπορεί να αγνοήσουν τα μηνύματα που στέλνουν τα παιδιά. Τα παιδιά υποφέρουν σιωπηλά ή μεγαλόφωνα, περιμένοντας πως κάποια στιγμή οι γονείς τους θα τα ακούσουν και θα τα καταλάβουν.

 

Οι παράγοντες που μπορεί να οδηγήσουν ένα παιδί στον ψυχικό τραυματισμό μετά από ένα διαζύγιο είναι:

 

• Η αλλαγή ποιότητας των σχέσεων του παιδιού με κάθε γονιό χωριστά μετά το διαζύγιο.

• Η παραμέληση του παιδιού κατά τη διάρκεια του διαζυγίου ή και μετά από τους ενήλικες γύρω του.

• Η μετάθεση των αρνητικών συναισθημάτων του πληγωμένου γονέα προς το παιδί με αποτέλεσμα να γίνονται ξεσπάσματα θυμού στο παιδί.

• Η χρησιμοποίηση του παιδιού ως μέσου διαμάχης μεταξύ των γονιών του ή ως μέσο προς την επιθυμητή επανασύνδεση του πληγωμένου γονέα στον άλλον.

• Η συνεχής υποτίμηση του απομακρυσμένου γονιού από το γονιό που έχει την επιμέλεια. Σε αυτή τη διαδικασία εμπλέκεται συνήθως και το ευρύτερο συγγενικό περιβάλλον.

 

Από την άλλη πλευρά, οι παράγοντες που μπορεί να επουλώσουν το τραύμα στο παιδί είναι:

 

• Η ενθάρρυνση του παιδιού να εκφράσει τα συναισθήματά του, όποια και αν είναι αυτά, καθώς και να θρηνήσει το γονιό που απουσιάζει.

• Η δυνατότητα του παιδιού για συνεχή, απρόσκοπτη επαφή με τον απόντα γονιό και η πραγματοποίηση της όποτε εκείνο την επιθυμεί.

 

Παρόλα αυτά, το κάθε παιδί αντιδρά με διαφορετικό τρόπο σε ένα διαζύγιο και αυτό πολλές φορές εξαρτάται από την ιδιοσυγκρασία του παιδιού, από την ηλικία του, την θέση που κατέχει στην σειρά των αδελφών, την σχέση που έχει με τον γονιό που θα φύγει, το επίπεδο της δυσκολίας που μπορεί να εμφανίζει, αλλά κυρίως τον τρόπο που οι γονείς του θα το διαχειριστούν. Αυτό που είναι σίγουρο, είναι ότι όλα τα παιδιά θα βιώσουν έντονα το αίσθημα της απώλειας, και ειδικά στις αρχές, παρατηρούμε κοινές συναισθηματικές αντιδράσεις, ανάλογα με την ηλικία, που είναι καλό οι γονείς να γνωρίζουν πριν κάνουν την σχετική ανακοίνωση.

 

Τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας (2,5 – 6 ετών), έχουν μεγαλύτερη ανάγκη τους γονείς τους καθώς είναι αυτοί με τους οποίους αισθάνονται μεγαλύτερη ασφάλεια. Σε αυτή την ηλικία λοιπόν που ο κόσμος του παιδιού περιστρέφεται κυρίως γύρω από τους γονείς του, είναι πολύ δύσκολο να καταλάβουν ότι «η μαμά και ο μπαμπάς δεν ζουν πια μαζί» και ακόμα δυσκολότερο να κατανοήσουν τους λόγους για τους οποίους έγινε αυτό. Για τον λόγο αυτό αρχικά μπορεί να αντιδράσουν με δάκρυα και θυμό και αργότερα με στάδια έντονης σιωπής, σε σημείο αδιαφορίας. Κάποια από τα συνήθη συμπτώματα μετά την ανακοίνωση ενός διαζυγίου σε παιδί προσχολικής ηλικίας είναι διαταραχές στον ύπνο, στο φαγητό, επιθετικότητα, φοβίες, παλινδρόμηση σε προηγούμενες αναπτυξιακές συμπεριφορές και αυξημένη προσκόλληση στον ένα γονέα. Γενικά, υποστηρίζεται πως όσο μικρότερο είναι το παιδί τόσο πιθανότερο είναι να νιώθει το ίδιο ενοχές για το διαζύγιο και να νομίζει εσφαλμένα ότι επειδή ήταν «άτακτο» ή κούραζε τους γονείς του, φταίει που φεύγει ο ένας από τους δυο.

 

Τα παιδιά της σχολικής ηλικίας (7-11 ετών), από την άλλη είναι πιο ενήμερα για το τί είναι διαζύγιο και μπορεί να κατανοήσουν ευκολότερα τί σημαίνει αυτή η απόφαση. Όμως είναι και πάλι πολύ δύσκολο να δεχτούν το γεγονός ότι οι γονείς χωρίζουν γιατί δεν αγαπιούνται πια. Κάποιες από τις πιο συνήθεις αντιδράσεις σε αυτή την ηλικία είναι το άγχος, η ευερεθιστότητα, η θλίψη και ο έντονος θυμός, η αδυναμία συγκέντρωσης και η παραμέληση των μαθημάτων τους με μεγαλύτερη διάρκεια των συμπτωμάτων στα αγόρια.

 

Οι προέφηβοι-έφηβοι (12-18ετών), συνήθως όντας εκ φύσεως εναντίον των συμβιβασμών, είναι πιθανό, ειδικά σε περιπτώσεις που προϋπήρχαν έντονες συγκρούσεις μεταξύ των γονέων να δεχτούν το διαζύγιο ως μια λύση και να μην το θεωρήσουν παράλογο. Παρόλα αυτά ένα διαζύγιο δεν παύει να είναι ένα τραυματικό γεγονός καθώς η οικογένεια τους δεν θα ξαναπάρει την μορφή που ήξεραν. Η πιο συνήθης αντίδραση είναι η αποστασιοποίηση και η απόσυρση. Οι έφηβοι λοιπόν μπορεί να δίνουν την εντύπωση ότι απομακρύνονται από την οικογενειακή ζωή και καταφεύγουν σε φίλους, είναι όμως αρκετές οι φορές που παρουσιάζουν καταθλιπτικά συμπτώματα, διαταραχές πρόσληψης τροφής, αντικοινωνική συμπεριφορά και άγχος για το μέλλον τους.

 

Πως να προστατεύεστε το παιδί

 

Όποια και να είναι η ηλικία του παιδιού είναι σημαντικό, οι γονείς να πράξουν με τέτοιον τρόπο ώστε οι ενδεχόμενες επιπτώσεις στον ψυχισμό του παιδιού να ελαχιστοποιηθούν και αυτό απαιτεί πολύ προσπάθεια και από τις δυο μεριές. Είναι πολύ σημαντικό λοιπόν να επαναληφθεί πολλές φορές ότι τα συναισθήματα των γονιών δεν έχουν αλλάξει απέναντι στο παιδί. Επιπλέον, η συναισθηματική προστασία του παιδιού προέρχεται από την κοινή γραμμή των γονέων στα κυριότερα θέματα διαχείρισης που αφορούν το ίδιο, και φυσικά όταν επιτευχθεί η ομαλή επικοινωνία των γονέων που δεν παρατείνεται ακόμα και μετά το διαζύγιο. Όταν οι εντάσεις συνεχίζονται τότε δυστυχώς δίνουμε διπλά μηνύματα στο παιδί, που προκαλούν μεγαλύτερη συναισθηματική σύγχυση, καθώς υποτίθεται ότι το διαζύγιο θα φέρει πιο ώριμα και ομαλά συναισθήματα και για τις δύο πλευρές των γονέων.

 

• Το παιδί θα πρέπει να καταλάβει την διαφορά μεταξύ συζυγικού και γονεϊκού ρόλου. Δηλαδή να του εξηγηθεί ξεκάθαρα ότι ο συζυγικός δεσμός μεταξύ των δυο συντρόφων μπορεί να έχει λήξει, όμως ο γονεϊκός ρόλος παραμένει αναλλοίωτος (η μαμά θα είναι πάντα η μαμά και ο μπαμπάς πάντα ο μπαμπάς) και πως οι γονείς του θα συνεχίσουν να είναι μια ‘συμμαχία’, να μιλάνε για αυτό, να το φροντίζουν και να σέβεται ο ένας τον άλλον.

• Είναι σημαντικό να διαβεβαιωθεί και από τους δυο ότι δεν ευθύνεται αυτό για τον χωρισμό, έτσι ώστε να επιτευχθεί η απενεχοποίηση του παιδιού.

• Τα παιδιά επειδή δυσκολεύονται να αποδεχτούν την κατάσταση, πολλές φορές καλλιεργούν έντονες φαντασιώσεις και ελπίδες ότι οι γονείς θα συμφιλιωθούν. Είναι πολύ σημαντικό οι γονείς να είναι ξεκάθαροι και σταθεροί ως προς την απόφασή τους και να μην αφήσουν κανένα παραθυράκι ανοιχτό για τα παιδιά.

• Επίσης το παιδί πρέπει να πιστέψει στην ικανότητα των γονιών του να απαντάνε ξεκάθαρα στις ερωτήσεις του, με απόλυτη ειλικρίνεια συμβατή πάντα με την ηλικία του παιδιού.

• Είναι σημαντικό το παιδί να καταλάβει ότι είναι ελεύθερο και μπορεί να βλέπει ή να μιλάει στον απόντα γονιό όποτε αυτό το επιθυμεί. Δεν πρόκειται να στερηθεί την ουσιαστική αγάπη από καμία πλευρά. Ειδικά στην αρχή, είναι καλό η επικοινωνία να καθοριστεί και να διατηρείται σύμφωνα με τις επιθυμίες και τις ανάγκες του παιδιού και να μην του επιβάλλεται. Επίσης να νοιώθει ελεύθερο το παιδί να ‘θρηνήσει’ την απώλεια του γονιού που απουσιάζει, με οποιονδήποτε τρόπο. ‘Χτίστε’ σταθερότητα και σιγουριά τόσο σε συναισθηματικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο και στα δυο σπίτια. Αυτό σημαίνει ότι, όσο αυτό είναι δυνατόν, το πρόγραμμα και οι ρουτίνες του παιδιού δεν θα πρέπει να αλλάξουν πολύ. Αυτό ισχύει και με τις μέρες ή ώρες που είναι με τον απόντα από το σπίτι γονιό. Έτσι ακόμα και τις μέρες που είναι με τον πατέρα θα πρέπει το παιδί εκτός από δραστηριότητες ψυχαγωγίας να περνά κάποιες ώρες διαβάζοντας ενδεχομένως μαζί του, πηγαίνοντας S. Market κτλ. Καλό είναι λοιπόν να διατηρείται ένα σταθερό πρόγραμμα ρουτινών του παιδιού και από τις δύο πλευρές και να μην διαταράσσεται το καθημερινό πρόγραμμα του παιδιού, ιδίως χωρίς να είναι προετοιμασμένο από τον απόντα γονέα.

• Ενημέρωση σχολείου – δασκάλου και οικογενειακού φιλικού περίγυρου ώστε το παιδί να ξέρει ότι μπορεί να στραφεί για στήριξη και αλλού. Συμμετοχή και των δυο γονέων σε σημαντικές στιγμές του παιδιού όπως πχ πρώτη μέρα στο Δημοτικό, σχολικές δραστηριότητες και δρώμενα, βαθμούς, συνελεύσεις γονέων κτλ. Σημαντικό να ενημερωθεί το σχολείο και να στέλνει τυχόν προσκλήσεις και στους δυο γονείς. Η ενημέρωση της δασκάλας θεωρείται απαραίτητη καθώς μπορεί να παρατηρηθεί η οποιοιδήποτε αλλαγή ή παλινδρόμηση του παιδιού.

• Οι γονείς χρειάζεται να παρευρίσκονται σε σημαντικά γεγονότα του παιδιού, ώστε να επιβεβαιώνουν με κάθε τρόπο ότι θα συνεχίσουν να ενδιαφέρονται και να επικοινωνούν για το ίδιο.

 

Τι να κάνετε:

 

• Μην κρύψετε την αλήθεια από το παιδί. Είναι απαραίτητο να την ανακοινώστε και οι δύο μαζί λέγοντας τα ίδια πράγματα.

• Ενθαρρύνετε τα να εκφράσουν τα συναισθήματά τους, όποια και αν είναι αυτά, ακούστε το συναίσθημα του παιδιού και δώστε του χρόνο να το εκφράσει και να νιώσει όμορφα που το μοιράζεται.

• Μοιραστείτε και το δικό σας συναίσθημα και ως διαδικασία προτροπής προς το παιδί στο να εκφραστεί και το ίδιο.

• Μην κρύψετε τα δικά σας αισθήματα και αναφέρετε πως είναι δύσκολο αυτό που συμβαίνει και για εσάς.

• Μιλήστε στο παιδί για το πώς ξεκίνησε η σχέση σας και προέκυψε το παιδί, αναφερόμενοι στα αισθήματα αγάπης που υπήρχαν.

• Ενημερώστε το σχολείο του.

• Μην κατηγορείτε τον άλλο γονέα.

• Μην καταφεύγετε σε υλικά ανταλλάγματα.

• Θυμηθείτε ότι τα παιδιά χρειάζονται να αγαπάνε και τους δύο γονείς τους.

• Ενθαρρύνετέ τα παιδιά να ρωτάνε και δώστε τους ξεκάθαρες απαντήσεις.

• Έχετε υπομονή μαζί τους.

• Πείτε τους την αλήθεια σχετικά με το διαζύγιο όσο αυτό είναι δυνατόν, μην μπείτε όμως σε προσωπικές λεπτομέρειες.

• Ενθαρρύνετέ τα να εκφράζουν τα αισθήματα τους, όποια και αν είναι αυτά. Αν αντιστέκονται μαζί σας δώστε του να καταλάβει ότι έχει την υποστήριξη και από άλλους (φίλους, παππού-γιαγιά, δασκάλα/ο, κοντινούς συγγενείς).

• Δώστε τους παρηγοριά στοργή και υποστήριξη.

• Διαβεβαιώστε τα παιδιά ότι το διαζύγιο είναι πρόβλημα των μεγάλων και ότι δεν το προκάλεσαν αυτά.

• Διαβεβαιώστε τα παιδιά ότι θα είστε οι γονείς τους για πάντα και πάντα θα το αγαπάτε και θα ενδιαφέρεστε για εκείνο.

• Τα παιδιά ρωτούν συχνά και απαιτούν να μαθαίνουν λεπτομέρειες για το τι συμβαίνει και για τις συνέπειες που θα έχουν επάνω τους οι εξελίξεις. Είναι σημαντικό οι πληροφορίες που παίρνουν από τους δύο γονείς να είναι εναρμονισμένες και όχι αλληλοσυγκρουόμενες.

• Το παιδί χρειάζεται να γνωρίζει πότε θα φύγει ο γονέας από το σπίτι και που θα πάει, με ποιον τρόπο θα τον βλέπει και πότε. Επίσης, χρειάζεται να γνωρίζει ποια θα είναι η κύρια βάση του.

• Προσέξτε τον εαυτό σας και την υγεία σας και ζητήστε βοήθεια αν αισθάνεστε πως δυσκολεύεστε.

• Κρατήστε τις καθημερινές ρουτίνες και κάνετε όσο πιο λίγες αλλαγές γίνεται.

• Προσπαθήστε να διατηρείτε παρόμοιους κανόνες και ρουτίνες και στα δύο νέα σπίτια.

• Χρησιμοποιείστε την υποστήριξη που μπορεί να πάρετε από φίλους, συγγενείς, άλλους χωρισμένους γονείς.

• Έχετε κατά νου τις φυσιολογικές αντιδράσεις των παιδιών σε σχέση με το διαζύγιο.

• Ενημερώστε τους σημαντικούς άλλους (δάσκαλοι, γιατροί, οικιακές βοηθοί, φίλοι, συγγενείς κλπ) για το διαζύγιο. Κάποιες ερωτήσεις τους μπορεί να βάλουν τα παιδιά σας σε πολύ δύσκολη θέση.

 

Τι να μην κάνετε:

 

• Μην στέλνετε μηνύματα στην/στον πρώην σας διαμέσου των παιδιών.

• Μη ζητάτε από τα παιδιά να κρατάνε μυστικά από τον/την πρώην σύντροφο / σύζυγο.

• Μη χρησιμοποιείτε τα παιδιά ως ‘μοχλούς’ σε ‘παιχνίδια δύναμης’ με την/τον πρώην.

• Μην υποτιμάτε τον/την άλλο/η γονέα μπροστά στα παιδιά.

• Μην λέτε στα παιδιά τι να αισθάνονται ή τι να σκέφτονται.

• Μη ζητάτε από τα παιδιά να παίρνουνε το μέρος σας (ή αν σας αγαπάνε περισσότερο από τον/την πρώην σας).

• Μην χρησιμοποιείτε τα παιδιά ως έμπιστους ενήλικες ή ως υποκατάστατα της/του πρώην ή φίλων.

• Μην συγκρίνετε τα συναισθήματά σας με αυτά των παιδιών σας.

• Μην μπλοκάρετε την επιθυμία των παιδιών σας να μιλάνε και να ρωτάνε για το διαζύγιο και τις αλλαγές που φέρνει.

• Μη βάζετε τα παιδιά εν μέσω συγκρούσεων που μπορεί να έχετε με την/τον πρώην σας.

• Μην τα χρησιμοποιείται για να μαθαίνετε τι γίνεται στο σπίτι του άλλου γονέα.

 

Πότε χρειάζεται το παιδί βοήθεια από κάποιο ειδικό;

 

Όπως σε κάθε αλλαγή, έτσι και σε αυτή την περίπτωση θα χρειαστούν τόσο οι γονείς όσο και τα παιδιά χρόνο ώστε να μπορέσουν να επεξεργαστούν τα νέα δεδομένα του διαζυγίου. Σιγά-σιγά, με το πέρασμα του χρόνου, θα πρέπει να υπάρξει μια σταδιακή βελτίωση στην διάθεσή και των δυο. Αν διαπιστωθεί πως, μετά από αρκετούς μήνες τα πράγματα δεν καλυτερεύουν αντίθετα γίνονται χειρότερα τότε αυτό μπορεί να είναι ένα σημάδι ότι το παιδί αλλά και οι γονείς μπορεί να χρειαστούν την στήριξη ενός εξειδικευμένου ειδικού. Καλό βέβαια είναι οι γονείς να συμβουλευτούν από την αρχή κάποιον ειδικό για το πώς θα διαχειριστούν ομαλά το διαζύγιο.

 

Ποιά μπορεί να είναι τα σημάδια αυτά:

 

• Όταν η απόδοση του παιδιού στο σχολείο είναι ασυνήθιστα χαμηλή για περισσότερο από 6 μήνες.

• Όταν το παιδί συμπεριφέρεται παράξενα στους φίλους του, είτε προσκολλάται υπερβολικά πάνω τους, είτε απομονώνεται, είτε φέρεται επιθετικά χωρίς κάποιον συγκεκριμένο λόγο.

• Όταν το παιδί παρουσιάζει συχνά έντονες εκρήξεις οργής ή αντιδρά υπερβολικά χωρίς εμφανή λόγο. • Όταν το παιδί παρουσιάζει έντονες διακυμάνσεις στη διάθεσή του.

• Όταν παρόλο που έχει περάσει κάποιο χρονικό διάστημα (περίπου ένας χρόνος) το παιδί δεν καταφέρνει να προσαρμοστεί στη νέα πραγματικότητα και φαίνεται δυστυχισμένο.

• Όταν τα παιδιά εκφράζουν απόγνωση: «Ίσως θα έπρεπε απλά να σκοτωθώ, ώστε να μην μαλώνετε εξαιτίας μου».

• Όταν τα παιδιά γίνονται περισσότερο επιρρεπή σε ατυχήματα από ότι συνήθως.

• Αν αρχίσουν να μοιράζουν τα πράγματά τους σε άλλους, σαν να πρόκειται να φύγουν.

• Αν αρχίσουν να αποσύρονται σε σημείο απομόνωσης.

• Αν εμφανίσουν εκτεταμένες αλλαγές στις συνήθειες του ύπνου (να κοιμούνται υπερβολικά πολύ ή σχεδόν καθόλου) και / ή στην διατροφή τους (να τρώνε υπερβολικά πολύ ή σχεδόν καθόλου).

• Σημαντική απώλεια ή αύξηση βάρους σώματος.

• Συχνοί εφιάλτες.

• Έντονη ενασχόληση με την πιθανότητα να αρρωστήσουν τα ίδια ή / και κάποιος άλλος.

• Προβλήματα στο σχολείο (με τους συμμαθητές, τα μαθήματα, τη συμπεριφορά τους επιθετικότητα, απόσυρση κλπ), ενώ πριν τα πηγαίνανε καλά.

• Να λένε ψέματα ενώ πριν δεν το συνήθιζαν.

• Να καταστρέφουν πράγματα δικά τους ή άλλων.

• Σημαντική αλλαγή στον χαρακτήρα τους (πχ ένα πολύ ήσυχο παιδί γίνεται υπερκινητικό ή ένα πρόσχαρο γίνεται αποσυρμένο).

• ?ρνηση να μείνουν με ενήλικες τους οποίους εμπιστεύονταν και τους άρεσε η συντροφιά τους.

• Εκρηκτική συμπεριφορά (φωνές, καυγάδες, ασυγκράτητες εκρήξεις θυμού).

• Αν αρχίσουν να φεύγουν από το σπίτι χωρίς την άδεια των γονιών τους.

• Συχνές ενοχλήσεις σε σχέση με την υγεία τους (πονοκέφαλοι, στομαχόπονοι, διάρροιες, δυσκοιλιότητα κλπ).

• Έντονοι και μη βάσιμοι / μη ρεαλιστικοί φόβοι.

• Όταν υπάρχει επαναλαμβανόμενη προβληματική συμπεριφορά όπως απουσίες και προβλήματα στο σχολείο, κλοπές, ψέματα, χρήση ουσιών, αυτοτραυματισμοί, απειλές αυτοκτονίας, κλπ.

• Σε γενικές γραμμές, όταν οι συνηθισμένες αντιδράσεις κρατάνε για ασυνήθιστο χρόνο ή χειροτερεύουν με το πέρασμα του χρόνου.

 

Το διαζύγιο, ειδικά στην αρχή είναι μια επίπονη διαδικασία για όλους. Εάν όμως υπάρχει καλή συνεργασία μεταξύ των γονέων ίσως να είναι λιγότερο επιβλαβές για την ψυχική υγεία των παιδιών, από ότι θα ήταν η ανατροφή τους σε ένα περιβάλλον απλής συνύπαρξης γεμάτο καυγάδες και εντάσεις.